تاریخچه عید نوروز و آشنایی با آداب و رسوم عید باستانی ایرانیان

نوروز آغاز سال نو و اولین روز سال خورشیدی و برابر با یکم ماه فروردین است. عید نوروز در واقع جشن سال نوی ایرانی و یکی از کهن‌ترین و اصیل‌ترین فرهنگ های به جا مانده از ایران باستان است. همچنین مردم مناطق مختلف فلات ایران به خصوص کشور افغانستان این عید را جشن می‌گیرند. این جشن از اقوام متعددی به ارث رسیده است، اما در ایران رنگ و بوی ویژه‌ای دارد. عید نوروز باستانی و زیبا، نماد پیوند اقوام مختلف ایران است؛ روزی که هیچکس در مبارک بودن آن اختلاف نظری ندارد.

واژه نوروز 

واژه نوروز از فارسی میانه گرفته شده است که در اصل برگرفته از زبان اوستایی است. مردم دوره هخامنشیان به آن نوسارد و نوسارجی (به معنای سال نو) نیز می‌گفتند. در زبان لاتین بیشتر به صورت Nowruz نوشته می‌شود که بر مبنای تلفظ فارسی است. همچنین در شهر لکنو هند هرساله عید نوروز جشن گرفته می‌شود و به آن Nauroz می‌گویند. این تلفظ بیشتر به فارسی دری نزدیک است.

منشاء نوروز

منشا عید نوروز به درستی مشخص نیست و تاریخچه پیدایش خاصی برای آن تعریف نشده است. اما چیزی که واضح است این است که کوروش کبیر به آن رسمیت داد. برخی آن را به زمان بابلیان نسبت می‌دهند و برخی زرتشت را بنیان‌گذار آن می‌دانند؛ اما به راستی منشا واقعی آن مشخص نیست.

برگزاری جشن و سرور بین ایرانیان باستان جایگاه ویژه‌ای داشته است؛ جشن‌هایی مانند تیرگان، امردادگان، مهرگان، یلدا، سده و غیره. یکی از مهم‌ترین این جشن‌ها، برگزاری جشن عید نوروز است. عید نوروز با قدمتی بیش از 3 هزار سال، قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین جشن ایرانیان است.

در برخی از متن‌های کهن مانند شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری، جمشید را بنیان‌گذار جشن نوروز می‌دانند. در شاهنامه آمده که جم (جمشید) هنگام گذشتن از آذربایجان بر روی تخت پادشاهی بوده است. با تابیدن نور خورشید بر تاج زرین او، جهان نورانی شد و مردم شادمانی کردند و جمشید آن را نوروز یعنی روز نو نامید. از آن پس جمشید این روز را هرساله جشن می‌گرفت و مردم در سرتاسر ایران به جشن و سرور می‌پرداختند.

در اوستا آمده است که جمشید به فرمان اهورامزدا به جنگ با اهریمن و سیاهی رفت و هنگامی که توانست بر سیاهی غلبه یابد، بار دیگر خیر و برکت و سبزی را به مردم بازگرداند. مردم پیروزی جمشید بر اهریمن را نوروز نامیدند و در ظرفی جو کاشتند و به شادی پرداختند. جو نماد سرسبزی و خرمی است.

بررسی سنگ نوشته‌های به جا مانده از دوره هخامنشیان نشان می‌دهد که مردم آن دوره عید نوروز را جشن می‌گرفتند. برخی از تاریخ شناسان می‌گویند کوروش کبیر نوروز را در سال 538 پیش از میلاد به رسمیت شناخت. او در این روز به سربازان ارتقا می‌داد، مجرمان را می‌بخشید و دستور پاکسازی خانه‌ها و اماکن عمومی را داده بود. برخی از پژوهشگران مانند هرتسفلد و کرتفر می‌گویند در این دوره مردم جشن نوروز را در تخت جمشید برگزار می‌کرده‌اند.

این دوره از 21 اسفند تا 19 فروردین به جشن و پایکوبی‌های نوروز اختصاص داشته است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد در دوره ساسانیان 25 روز پیش از آغاز بهار، مردم انواع حبوبات را می‌کاشتند. رشد این حبوبات نشان خیر و برکت و سرسبزی در آن سال بوده است.

در زمان اشکانیان و ساسانیان نوروز در دو دوره نوروز کوچک و نوروز بزرگ برگزار می‌شد. در نوروز کوچک یا نوروز عام که 5 روز بوده است، شاه مردم را به حضور می‌پذیرفت. و مشکلات آن‌ها را می‌شنید و حل می‌کرد و در روز ششم و پس از حل کامل مشکلات مردم، نزدیکان خود را به حضور می‌پذیرفت که شروع نوروز بزرگ یا نوروز خاص بوده است.

 در آن زمان، بامداد نوروز مردم به هم آب می‌پاشیدند؛ چراکه آب همواره بین ایرانیان نماد روشنی و پاکی است. در زمان هرمز اول مردم در شب نوروز آتش روشن می‌کردند و از زمان هرمز سکه دادن به همدیگر مرسوم شد و رسم عیدی دادن نیز یادگار همان موقع است.

پس از وارد شدن اسلام به ایران، در میان همه جشن‌هایی که به دلیل بی‌توجهی فرمانروایان به فراموشی سپرده شدند، عید نوروز توانست جایگاه خود را میان مردم حفظ کند؛ چون این جشن با فرهنگ ایرانی پیوندی عمیق دارد. به طوری که می‌توان آن را شناسنامه فرهنگ و آیین ایران دانست.

پس از حمله اعراب به ایران و تا پیش از دوره عباسیان، شاهان با ممنوع کردن برگزاری جشن و بستن مالیات سنگین بر برگزاری جشن، سعی در کمرنگ کردن این عید باستانی داشتند؛ اما موفق نبودند.

در دوره سلجوقیان و به دستور جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی، تعدادی از ستاره شناسان از جمله خیام گرد هم آمدند تا تقویم ایرانی را بهبود بخشند. آن‌ها اول فروردین را آغاز سال نو ثبت کردند. این گاهشمار از آن پس تقویم جلالی نامیده می‌شود. در دوره صفویان هنر دوست نیز جشن نوروز به خوبی و با پررنگی هرچه تمام‌تر برگزار می‌شد. شاه عباس صفوی مراسم سال نو را در نقش جهان اصفهان برگزار می‌کرد.

در اسلام نگاهی ویژه به نوروز شده است و تاکید بسیاری به گرامیداشت آن دارد؛ به طوری که امام صادق (ع) می‌فرماید: روز نوروز همان روزی است که خداوند در آن از بندگانش پیمان گرفت که او را پرستش کنند و هیچ چیزی را شریک او ندانند و این که به پیامبران و اولیایش ایمان بیاورند و آن نخستین روزی است که خورشید در آن طلوع کرده و بادهای باردارکننده در آن وزیده است و گل‌ها و شکوفه‌های زمین آفریده شده است…

در دوره قاجار تدارکات ویژه‌ای برای برگزاری باشکوه جشن نوروز صورت می‌گرفت. مراسم اصلی «سلام نوروزی» بود که طی آن از مردم طبقات مختلف دعوت می‌شد که پیش از جشن خود را به حضور شاه برسانند. این مراسم معمولا در تخت مرمر کاخ گلستان برگزار می‌شد.

سال 1388 برابر با سال 2010 میلادی، مجمع عمومی سازمان ملل متحد طی قطعنامه‌ای روز 21 مارس برابر با 1 فروردین هر سال را تحت عنوان فرهنگ صلح «روز جهانی نوروز» نامید و این روز را در تقویم خود جای داد. با این حرکت که در سازمان ملل برای نخستین بار انجام گرفته، نوروز ایرانی به عنوان یک مناسبت بین‌المللی به رسمیت شناخته شده است.

 

سفره هفت سین

انداختن سفره هفت سین یکی از آیین‌های مشترک بین فرهنگ‌های مختلفی است که نوروز را جشن می‌گیرند. در این آیین خانواده هنگام نو شدن سال کنار سفره هفت سین می‌نشینند. معمول است که تا روز سیزده به در سفره پهن بماند.

سفره هفت سین گرد آوردن 7 چیز است که با سین شروع می‌شوند. هر کدام از این سین‌ها معنای مخصوص خود را دارند و نماد چیزی هستند. مثلا سبزه نماد شادابی و خرمی در طول سال است. معمولا آن را تا روز سیزده به در نگه می‌دارند و در این روز آن را به دست آب می‌سپرند.

علاوه بر هفت سین، اشیاء دیگری نیز در سفره قرار داده می‌شوند؛ مانند قرآن که بین مسلمانان رواج دارد، آینه که نماد دوری از بدی‌هاست، ماهی قرمز که احتمالا کمتر از یک قرن است که میان سفره هفت سین ایرانیان جا باز کرده است. آجیل، میوه، تخم مرغ رنگ شده، شمع، ظرفی پر از آب با چند برگ و چند قطره گلاب از دیگر مواردی است که درون سفره هفت سین قرار می‌گیرند.

تاریخچه هفت سین

یکی از مهم‌ترین آداب و رسوم ایرانیان هنگام برگزاری جشن عید نوروز، چیدن سفره هفت سین است. این سنت کهنه دارای معانی ویژه و نشانی از رمز و رازهای هوشمندانه نیاکان است. بنابر دانشنامه ایرانیکا تاریخچه سفره هفت سین نامشخص است و نمی‌توان آن را به دوره خاصی نسبت داد.

به گفته برخی، هفت سین یعنی هفت «سینی» یا اصلش را «هفت میم» دانسته‌اند. یا آن را از ریشه «هفت‌چین» به معنی هفت چیدنی نامیده‌اند که این ریشه یابی نیز چندان سندیت ندارد.
تنها سندی که از وجود هفت سین خبر می‌دهد، منبعی مربوط به دوره صفوی است؛ اما به غیر از آن در هیچ نوشته دیگری حتی در قرن نوزدهم نیز اثری از هفت سین یافت نشده است.

البته هاینریش بروگش که در دوره ناصرالدین شاه سال 1860 میلادی از تهران بازدید کرده است می‌نویسد که: ایرانیان برای نوروز گل‌هایی می‌کاشتند که نامشان با سین آغاز می‌شده است.

از طرف دیگر در کتاب المحاسن و الاضداد آمده است که ساسانیان به هنگام نوروز، هفت دانه را بر هفت ستون می‌کاشتند. اما به طور کلی می‌توان گفت هفت سین را رسمی به جا مانده از پیش از اسلام دانستن، چندان اعتباری ندارد.

چرا عدد هفت؟ هفت در زبان باستانی به معنی امرداد است؛ یعنی جاودانگی و بی‌مرگی و بنابراین هفت یعنی جاودانگی. عدد هفت بین ایرانیان جایگاه خاصی دارد و از آن برای مفاهیم مثبت و نیک استفاده می‌شود. این عدد در قرآن نیز جایگاهی ویژه و مقدس دارد و به آن اشاره شده است.

سال‌هاست که سر سفره عید هر ایرانی، هفت چیز که با حرف «سین» آغاز می‌شود گذاشته می‌شود؛ مثل سیر، سرکه، سماق، سنجد، سمنو، سبزه و سیب. پس از وارد شدن اسلام به ایران، ایرانیان قرار دادن قرآن روی سفره را نیز به آن افزودند و سال نوی خود را با خواندن آیاتی از قرآن آغاز می‌کنند.

متاسفانه سال‌هاست دخل و تصرف‌های بی معنی وارد سفره هفت سین شده است که هیچگونه پیشینه باستانی ندارند. هفت سین هفت محصول زمینی است و نشانی از نعمت‌هایی که خداوند به انسان ارزانی داشته است. هفت سین باید دارای 4 ویژگی باشد:

1- نام هفت سین باید پارسی باشد (نه عربی، نه هندی، نه چینی).

2- با واژه سین آغاز شود

. 3- دارای ریشه گیاهی باشد.

4- خوردنی باشد.

با توجه به نکاتی که گفته شد گذاشتن سماور، ساعت، سمبل، سکه و سین‌هایی از این دست ریشه پارسی ندارند. مثلا ماهی قرمز سمبل عید چینی‌هاست که وارد سفره هفت سین ایرانی‌ها شده است. با این تفاوت که چینی‌ها ماهی را به نشانه جاری بودن زندگی آزاد می‌کنند؛ اما ایرانیان تا پایان مرگ ماهی آن را درون تنگی کوچک نگه می‌دارند.

 سین های هفت سین به چه معناست؟

قرآن کریم

اولین چیزی که بعد از پهن کردن سفره درون آن قرار می‌گیرد قرآن است. ایرانیان با پذیرش اسلام، قرآن را سر سفره می‌گذارند تا سال نو را با توکل به خدا آغاز کنند.

سبزه

ایرانیان پیش از عید نوروز سبزه می‌کارند و با آن شادی و طراوت را به سفره می‌آورند. سبزه نماد شادابی و سرسبزی و نشانگر زندگی بشر و پیوند او با طبیعت است.

سیب

سیب، نماد سلامتی و زیبایی است. ایرانیان آن را به نشانه تندرستی اعضای خانواده درون کاسه‌ای آب قرار می‌دهند.

سمنو

سمنو یا سمنی یا سمنوک نماد زایش و باروری گیاهان و فراوانی خوراک و غذاهای خوب و پر نیرو است.

سنجد

عطر برگ و شکوفه های سنجد محرک عشق و مهر و نماد زایندگی و دلباختگی است.

سیر

سیر از دیگر اجزای سفره هفت سین است که نماد پاکیزگی محیط زیست و سلامت بدن و زدودن چشم زخم است. زرتشتیان معتقدند بوی سیر دیوان و پلیدی‌ها را فراری می‌دهد.

سرکه

سرکه همانند سیر برای زدودن آلودگی و پاکیزگی بر سر سفره قرار می‌گیرد.

سماق

سماق ترش مزه یکی دیگر از اجزای سفره عید نوروز است که نماد عشق، مهر و پیوند میان دل‌ها محسوب می‌شود.

 

در انتها ما در گروه تورهای نوگرد سال 1399 خورشیدی را به شما و همه ایرانیان عزیز تبریک عرض نموده و از خداوند متعال آرزوی سالی خوش و پربرکت را برای شما عزیزان خواستاریم.